Kultura sećanja:
Spomenici i politika

Nestanak biste Ive Lole Ribara u Zagrebu i prilagođavanje aktuelnim političkim potrebama spomenika NEWBORN u Prištini, dokazuju da od aktuelnih prilika društva koje ih je podiglo zavise vrednosti zbog kojih se spomenici smatraju dokumentom jednog vremena

Prošlog meseca, između dva slova spomenika NEWBORN u centru Prištine ubačen je broj 10, s namerom da označi desetogodišnjicu jednostrano proglašene nezavisnosti Kosova, a pre pet dana u Zagrebu skinuta je bista narodnog heroja Ive Lole Ribara. To otvara temu statusa spomenika u zavisnosti od društvenih i političkih prilika, i pitanje šta se dešava sa životom spomenika onog trenutka kada vrednosti koje oni opredmećuju postanu ideološki istrošene i zamenjene nekim drugim.

Ova, više nego aktuelna tema, vezana je za sudbinu socijalističkog spomeničkog nasleđa u svim republikama bivše Jugoslavije. Biste narodnih heroja završavaju kao sekundarne sirovine na otpadu, a brojni spomenici su izmešteni iz javnog prostora, kao što je slučaj sa bistama narodnih heroja iz Kragujevačkog parka ili Spomenikom Josipu Brozu Titu koji je svojevremeno sa Trga partizana u Užicu premešten u dvorište Narodnog muzeja. Najnoviji primer je nestanak biste Ive Lole Ribara u Zagrebu pre pet dana (vidi okvir). Prekrivanje grafitima i najrazličitijim porukama, od ljubavnih do političkih, postalo je gotovo uobičajena praksa. Često te poruke nisu politički motivisane, već im je vandalizam jedini cilj. Ovakav odnos prema spomeničkom nasleđu skrnavi njegovo istorijsko svedočanstvo, a narušavanjem autentičnog izgleda jednog spomenika, uplitanjem prirodnih sila ili ljudske ruke nestaju one vrednosti zbog kojih se on smatra dokumentom jednog vremena.

Zajedničke vrednosti i ideje koje su okupljale narode bivših jugoslovenskih republika uprkos njihovim različitostima, danas se posmatraju kao nepoželjan deo kolektivne memorije, a selektivnim pristupom ličnostima i događajima dolazi do udaljavanja od njihovog izvornog i šireg istorijskog značenja. Ideja antifašizma se neretko nacionalizuje i relativizuje, što je u suprotnosti sa njenim nadnacionalnim i natkonfesionalnim karakterom.

...i Spomenik bratstva i jedinstva

Jedan od primera koji svedoči o promenama nastalim u kulturi sećanja jeste i Spomenik Narodnooslobodilačke borbe naroda Kosova i Metohije, poznat kao Spomenik bratstva i jedinstva. Rad vajara Miodraga Živkovića, podignut je 1961. godine u centru Prištine i u više navrata bio je izložen različitim oblicima destrukcije. Posle 1999. godine postojao je pokušaj da se razruši dinamitom, a zatim i da se izmesti sa trga. U jednom trenutku, deo spomenika – poluapstraktna figuralna kompozicija koja predstavlja partizane – "presvučen" je motivima zastava zapadnih zemalja koje su podržale (samo)proglašenu nezavisnost Kosova. Ovim činom jedan sloj značenja prekriven je drugim bez nasilnog rušenja, ali uz nasilnu promenu konteksta. Narušen je izvorni izgled spomenika, a njegov smisao pervertiran do te mere da primarni kontekst gotovo i ne postoji. Preko njega su upisana nova značenja i poruke koje upućuju pre svega na borbu za nezavisnost i brisanje tragova koji svedoče o vrednostima koje su ujedinjavale Srbe i Albance na ovom prostoru. Time što nije uništen ili uklonjen već rekontekstualizovan, on potcrtava novu poruku koju nosi, kao i istrošenost, nevaženje i nepriznavanje ideje i poruke prethodno upisane u njega. Kreiranje sadašnjosti i budućnosti simbolično se vrši na jednom spomeniku iz prošlosti.

Spomenik NEWBORN u Prištini, u neposrednoj blizini Spomenika bratstva i jedinstva, dodatno menja kontekst iščitavanja aktuelnog identiteta socijalističkog spomenika. Postavljen je 2008. godine, a njegov autor je Fisnik Ismaili. Sastoji se od sedam velikih slova koja stoje u njegovom nazivu, prvobitno je bio obojen u žuto, a sama reč ukazuje na nultu tačku, početak, rađanje, odnosno stvaranje nove države. U noći njegovog otkrivanja, 17. februara 2008. godine, tadašnji predsednik Fatmir Sejdiu i premijer Hašim Tači pozvani su da napišu svoja imena na spomeniku. Od tog trenutka na dalje, ista mogućnost pružila se i ostalim građanima. Prema rečima autora, zamisao od prvog dana je da na spomeniku budu dozvoljene različite intervencije koje će menjati njegov vizuelni identitet – spomenućemo neke od njih. Do obeležavanja petogodišnjice od proglašenja nezavisnosti, potpisi su gotovo u celosti prekrivali originalno žutu površinu. Zatim je 2013. godine Ismaili okupio volontere koji su spomenik oslikali zastavama država koje su priznale nezavisnost Kosova. Naredne godine, organizovana je akcija bojenja spomenika u vojničke uniforme zemalja NATO-a i OVK. Poslednje promene na spomeniku, kao što je već rečeno, u februaru ove godine, u formalnom i semantičkom smislu otvaraju brojna pitanja. Da li se radi o spomeniku, skulpturi, umetničkoj instalaciji u javnom prostoru, ili o angažovanom umetničkom delu?

Za spomenike se neretko smatra da predstavljaju formu nametnutog sećanja i da smo mi samo pasivni primaoci njihovih poruka, bez mogućnosti da učestvujemo u njihovom kreiranju. U slučaju spomenika NEWBORN vidimo kako se njegovo značenje menja i razvija uz aktivnu participaciju građana koji se sa njim identifikuju. To je mesto gde se održavaju koncerti, okupljaju mladi, čime se intenzivno generiše njegov simbolički i svedočanstveni potencijal. Međutim, suživot ova dva spomenika stvara tenziju između njih i podstiče konkurentska sećanja. Uprkos određenim izmenama u značenju starijeg spomenika, njihove poruke ostaju antagonističke.

Danas se u svim zemljama bivše SFRJ, manjim ili većim intenzitetom, razvijaju nacionalistički diskursi koji kreiraju atmosferu u kojoj odrastaju nove generacije, što potvrđuju i novi spomenici, kao i novi odnos prema starim spomenicima. To znači da jedan događaj ne mora biti podjednako važan za više generacija. Slično je i sa idejom bratstva i jedinstva koja pripada prošlosti, bez utemeljenja u društvenoj i političkoj stvarnosti, ili grupi koja bi se sa njom identifikovala. Tako i novi spomenici postaju posrednici u građenju novog identiteta, sadašnjosti, budućnosti, pamćenjem onih događaja, ličnosti i simbola koji legitimišu poželjne političke i društvene vrednosti.

Jasmina Novaković

Ivo Lola Bista narodnog heroja Ive Lole Ribara, vajara Koste Angelija Radovanija, ukradena je s postolja u nedelju 3. marta ujutro, iz parka u Prilazu baruna Filipovića u Zagrebu. Oktobra prošle godine, bistu je na tom mestu otkrio gradonačelnik Zagreba Milan Bandić, nakon što je s tog istog mesta 1991. godine skinuta. Ubrzo nakon njenog ponovnog postavljanja pokrenuta je inicijativa Kluba zastupnika Neovisni za Hrvatsku za uklanjanje biste. Gradonačelnik Bandić je amandmanom pristao na preispitivanje procedure o postavljanju biste, ali su početkom decembra zastupnici zagrebačke Gradske skupštine inicijativu odbili. Od oktobra, bista je dva puta išarana sprejom, ali je i očišćena. Podsetimo, Ivo Lola Ribar je rođen u Zagrebu 1916. godine, a poginuo je na Glamočkom polju u BiH 1943. godine. Bio je sekretar Centralnog komiteta SKOJ-a.